KÜFÜR/KÂFİRLİK ve KÂFİR KAVRAMI ÜZERİNE…
Arapça bir sözcük olan kâfir sözü, dinsel terminolojideki anlamıyla “inkârcı“ demektir. Bununla kastedilen “İSLAM DIŞI OLMA” durumudur. “Küfr” ve “kefir” kökünden türeyen sözcüklerin Kur’an’daki kullanım sayısı 550 dolayındadır. Bunların en büyük bölümü “küfre saptı – saptılar” anlamında fiildir. Bu kullanımı 130 küsurla tekil ve çoğul halde kâfir ( küfre sapan ) sözcüğü takip eder.
Kâfir kavramının Kuran'da ilk geçtiği yer, vahiy düzenine göre, 74. Kur’an Bölümü olan Bürünüp Sarınan Bölümü’nün 10. Sözü / Müddessir Suresinin 10. Ayetidir.
Bundan önce Kur’an'dan sadece Göze Bölümünün / Alak Suresinin ilk beş sözü / ayeti vahiy olunmuştu. Bu açıdan kâfir kelimesinin anlamı, daha sonra İslam bilginlerince sınırlanmış ve basitleştirilmiş "inançsız", "inkârcı" gibi anlamlardan çok daha geniştir. Kur’an'daki kullanımında kâfir, gerçeği inkâr eden veya kabul etmeye yanaşmayan kimseyi anlatır. Kendi kişisel bilgi ve yargılarını tek gerçek olarak sayıp, hiç eleştiri ve araştırma yapmadan, başkasını veya başkalarını suçlayana kâfir denilir.
Aslında kâfir sözcüğü; gizlemek, saklamak anlamlarına gelen (k - f - r) kökünden gelir. Sözlük anlamıyla, tohumları toprağın altına gizlemesi sebebiyle bu sözcük, Arapçada çiftçi için de kullanılmıştır. Kişileri örtüp gizlediği için geceye, yıldızları örtüp gizlediği için Güneşe, Güneşi örttükleri için bulutlara eski Arapçada kâfir (örtüp gizleyen) denilirdi.
Bu sözcük Kur’an’da sadece dinsel anlamıyla kullanılmamıştır. Sözgelimi, çiftçi anlamına gelmek üzere kâfir sözcüğünün çoğulu olan küffar kelimesi Fetih suresinin son ayetinde kullanılmaktadır. (1)
Kur’an’da küfürden türeyen tüm sözcüklerde bu örtmek anlamı devinim noktasıdır. Nitekim Kur’an’da günahı örtüp kapatan şey ve davranış anlamında kefaret ve günahı kapatmak anlamında tekfir sözcükleri de kullanılmaktadır. (2)
Kâfir, küfür işleyendir. Küfür ise, İslam’ın amentüsünü oluşturan ve İslam itikadının temeli sayılan (Ortodoks İslam’a göre imanın altı şartı olarak da anılan) ilkelerden birini çiğnemek, kabul etmemek veya inanmamak anlamındadır.
(Bir insanın kâfir olması, Müslümanların onunla ilişkileri açısından bazı sonuçlar doğurur. Sözgelimi, egemen İslam hukukuna göre, bir Müslüman ile bir kâfir birbirlerine mirasçı olamazlar. Yine egemen dinsel anlayışa göre Müslüman kadınlar kâfir erkeklerle evlenemezler. Biz bu iki konuda da farklı düşünüyoruz.)
Kimin kâfir olacağı ya da olduğu konusunda İslam mezhepleri arasında şiddetli tartışmalar olagelmiştir. Bunların başlıca nedeni imanın farklı mezheplerce farklı şekilde tarif edilmiş olmasıdır. Bu nedenle Mümin ile kâfir tanımları çeşitlilik gösterir. Sünnilerin çoğunluğunun bağlı bulunduğu Eş'ari ve Matûrîdî mezheplerinde iman, özde kalbin tasdiki olarak kabul edilir. Buradan hareketle bu mezhepler, kalben tasdik edilmesi gereken itikadî unsurları tasdik etmeyen, yani bunları bütünüyle veya kısmen reddeden kişiyi kâfir olarak tanımlamışlardır.
Bununla birlikte bu mezhepler içerisinde de ayrıntılarda farklılık görülebilmektedir.
Kalbin tasdikinin yanı sıra dilin ikrarını, yani imanını diliyle belirtmeyi de içeren iman tariflerine göre bu her iki şarttan birini yerine getirmeyen kişi kâfir olarak tarif edilir. Yani eğer dili ile kabul eder kalbi ile tasdik etmezse veya tersi şekilde dili ile inkâr eder kalbi ile tasdik ederse kafir olur. Ameli de imanın bir parçası sayan tariflerde ise iman üç bölümden oluştuğu için bu üç bölümden birinin terki küfre yol açar ve kişi kâfir olur. Bununla birlikte bu iman tarifini kabul eden Selefîler kalp ile tasdik, dil ile ikrar etmesine rağmen, ibadeti ret değil de tembellik sebebiyle terk eden kişinin kâfir olmayacağı kanaatindedir. Küfür konusundaki görüşlerin en katısı Haricilerindir ve bu gruba göre herhangi bir ibadetin - nafile/sünnet ibadetler dâhil - terki küfürdür ve dolayısıyla fail / terk eden kâfirdir.
Ayrıca kendileri için kâfir teriminin kullanılabileceği gruplar ve bireyler de tartışma konusu olagelmiştir. Sözgelimi, Hıristiyan ve Musevilerin Ehlikitap olmalarına rağmen kâfir olarak adlandırılıp adlandırılamayacağı tartışma konusu olmuştur. Küfür olan eylemlerin çeşitliliği sebebiyle küfür kavramı da çeşitlere ayrılmıştır ve farklı fakihler, farklı küfür tiplerini işleyen farklı kâfirlere ilişkin farklı karar ve görüşler ortaya koymuştur.
Küfür yani kâfirlik kavramının karşıt anlamlısı imandır. Türkçe karşılığı inanç olan iman sözcüğünün İslamî ekoller açısından irdelenmesi kâfir kavramının anlaşılması için zorunludur. Ancak bu noktada ilginç bir örnek oluşturması açısından Musevilik ve Hıristiyanlıktaki iman ilkelerini sunmak istiyorum. Bunun, egemen İslam’daki iman ilkelerinin teolojik zemininin daha iyi anlaşılması için son derece faydalı olacağı kanısındayım.
Öncelikle Musevilikteki inanç ilkelerine bakalım. Her dinde olduğu gibi Musevilikte de iman esasları vardır. Bunlara İbranicede “Emunot” adı verilir.
Museviliğin amentüsü olan bu 13 Emunot şunlardır:
- Bütün imanımızla inanırız ki, adı kutsal olan Yaradan’ımızın yarattıkları onun eseridir. O yaratır ve yaratacaktır.
- Tüm imanımızla inanırız ki, adı kutsal olan Yaradan’ımız tektir, ondan başkası yoktur. O, bizim ilahımız olmuş ve olacaktır.
- Bütün imanımızla inanırız ki, adı kutsal olan Yaradan’ımız bir beden değildir ve bedene benzerliği yoktur, hiçbir şekilde tasvir edilemez.
- Bütün imanımızla inanırız ki, adı kutsal olan Yaradan’ımız ezeli ve ebedidir. Onun dışında başka ilah yoktur.
- Bütün imanımızla inanırız ki, adı kutsal olan Yaradan’ımızdan başkasına dua etmemeliyiz.
- Bütün imanımızla inanırız ki, peygamberlerin bütün sözleri doğrudur; Tanrı tarafından kabul edilmiştir.
- Bütün imanımızla inanırız ki, rahmetle andığımız Musa, hakikatlerin peygamberi ve peygamberlerin en büyüğüdür.
- Bütün imanımızla inanırız ki, ezelden beri elimizde olan Tevrat, Sina Dağında, rahmetle andığımız Musa’ya verilenin aynısıdır.
- Bütün imanımızla inanırız ki, elimizde olan Tevrat değiştirilmemiştir ve asla değiştirilemez.
- Bütün imanımızla inanırız ki, adı kutsal olan Yaradan’ımız insanların bütün hareket ve düşüncelerini bilir. Kutsal Kitap’ta da yazdığı üzere; "Her birinin yüreğini yaratan, bütün onların işlerini anlayan odur."
- Bütün imanımız ile inanırız ki, Davud soyundan Mesih gelecektir. Gecikmesine rağmen geleceği günü bekleriz.
- Bütün imanımızla inanırız ki, adı kutsal olan Yaradan’ımız, emirlerini yerine getirenleri ödüllendirir, emirlerini ihlal edenleri tövbe etmezlerse cezalandırır.
- Bütün imanımızla inanırız ki, ruhumuz ölümsüzdür ve kutsal Yaradan’ımızn dilediği zaman ölüler yaşama kavuşacaktır.
Hıristiyanlıkta ise Katolik Kilisesine göre iman ilkeleri şöyledir:
“Tek Tanrı'ya, her şeye gücü yeter Peder'e, gök ile yeryüzünü yaratana ve onun biricik oğlu, efendimiz İsa Mesih'e, Kutsal Ruh’tan beden alarak bakire Meryem'den doğduğuna, Pontuslu Pilatus zamanında azap çektiğine, Haça gerilerek ölüp gömüldüğüne, Araf'a indiğine, üçüncü gün dirildiğine, göğe çıktığına, gücü her şeye yeten Baba Allah'ın sağında oturduğuna, oradan gelip dirilerle ölüleri yargılayacağına, Kutsal Ruh'un varlığına, Kutsal Evrensel Kiliseye, Azizlerin birliğine, günahların bağışlanmasına, bedenin dirilmesine ve sonsuz yaşama iman ederim.”
Ortodoks / egemen İslam inancının inançsal ilke ve görüşleri ile Museviliğin iman esasları büyük benzerlik taşımaktadır.
Tanrı’nın tekliği, eşsizliği, bedensizliği, benzersizliği inancı ile Tevrat’ın değişmez ve değiştirilemezliği ve Musa’nın en büyük peygamber olduğu inancı ile İslam’daki “Tevhid İnancı”, “Kur’an’ın değişmez ve değiştirilemezliği ve Hazreti Muhammed’in en büyük ve son peygamber olduğu itikadı” ne denli birbirine benziyor. Öte yandan egemen İslam’daki kader inancı ile Musevilikteki 10. iman ilkesi de neredeyse aynıdır.
Musevilikteki Musa, Tevrat ve Tanrı düşüncesi Ortodoks / egemen İslam’da yerini Hazreti Muhammed’e, Kur’an’a ve Tevhid İnancına bırakmıştır.
Bunlara ek olarak ruhun ölümsüzlüğü, yeniden diriliş ve Mesih inancının da egemen İslam’da mevcut olduğunu görmekteyiz. Tek farkla ki, İslam’da Mesih inancı Mehdi inancına dönüşmüştür.
Hıristiyanlıktaki iman esasları da içerik olarak daha özgün olmakla birlikte Musevilik ve İslamiyet’le benzerlikler taşımaktadır.
Şimdi gelelim egemen İslam’daki iman esaslarına…
Öncelikle Ortodoks / egemen İslam’ın iki ana kolundan biri olan Sünniliğin inanç ilkelerine bakalım.
Sünnilikte imanın altı koşulu vardır.
Bunlar;
Allah'a inanmak,
Meleklerine inanmak,
Kitaplarına inanmak,
Peygamberlerine inanmak,
Ahirete inanmak,
Kadere; hayır ve şerrin Allah'tan olduğuna ve öldükten sonra dirilmeye inanmak.
Bu altı ilke ile ilgili olarak pek çok tartışma konusu olmakla birlikte en azından zahiren bir birlik bulunmaktadır.
Allah’ın sıfatları, peygamber ve özellikle kader inancı hususunda Sünni ekoller, kimi farklı görüşlere sahiptir. Eş’ari ve Maturidi ekoller yüzyıllardan beri bu farklılıkları aşabilmiş değildirler. Ancak mevcut farklı görüşlere karşın iki ekol de birbirini tekfir etmekten / kâfir ilan etmekten özenle kaçınmaktadır.
Sünnilikteki Eş’ari ve Maturidi ekollerin ihtilaf ettikleri bazı itikadî konular özetle şöyledir:
İnsanın İradesi / Cüz’i İrade:
Eş’arilere göre cüz’i iradeyi Allah yaratır. Maturidîlere göre ise cüz’i iradeyi Allah yaratmaz. Bu yaklaşım Eş’arilerin cebrî çizgiye kaydıklarını gösteriyor.
İyi ve Kötü / Hüsün ve Kubuh:
Eş’arilere göre hüsün ve kubuh, yani bir şeyin iyi veya kötü olduğu aklen bilinemez. Hüsün ve kubuh, Allah’ın emir ve nehiyleriyle bilinir. Allah bir şeyi emrettiyse o şey iyidir. Allah bir şeyi yasak etti ise o şey kötüdür.
Maturidîlere göre ise hüsün ve kubuh akıl ile idrak olunur. Emir ve nehiy bir şeyin iyi veya kötü olduğuna delalet eder. Herhangi bir şey iyi ise Allah onu emretmiştir. Kötü ise Allah onu yasak etmiştir. Maturidilerin akla önem verdiklerinin göstergelerinden biri olan bu yaklaşım gerçekten dikkat çekicidir.
Allah’ı Tanıma:
Eş’ariler, Allah’ı tanımanın şer’an vacip olduğunu söylerler. Maturidîler ise Allah’ı tanımanın aklen vacip olduğu fikrindedirler. Bu konuda Eş’ari anlayış kendisine herhangi bir uyarıcı / peygamber vb. gelmeyen bir kişinin aklıyla Allah’ı tanımasının ve ona iman etmesinin zaruri olmadığını belirtir. Maturidiler ise kendisine peygamber / uyarıcı ulaşmayan kişilerin de akıl yoluyla Tanrı’yı tanımakla yükümlü olduklarını ileri sürerler.
Tekvin:
Eş’ariler tekvini itibarî bir sıfat olarak kabul ederler. Hakikî sıfat olarak kabul etmezler. Maturidîler ise tekvinin, kudret ve irade gibi hakiki bir sıfat olduğunu söylerler.
Kula Gücü Yetmeyecek Şeyleri Yükleme:
Eş’arilere göre Tanrı’nın kula gücünün yetmeyeceği şeyleri yüklemesi caizdir. Maturidîlere göre ise Allah’ın kulunu gücü yetmeyeceği şeylerle yükümlü kılması caiz değildir.
İlliyet ve Hikmet:
Eş’ariler, Allah’ın yaptıklarındaki hikmeti bizim aklımız kavrayamayabilir. “Allah’ın fiilleri için neden aranamaz” derler. Onun fiilleri hikmet ile bağlı da değildir. Çünkü Allah yaptığından sorumlu değildir. Sorumlu olan kullardır.
Maturidîlere göre ise Allah abesten / boş işten münezzehtir. Allah’ın fiilleri hikmeti gereği meydana gelir. Çünkü Allah, Hakîm / hikmet sahibidir, Alîm / bilicidir. Allah tekvinî / yaratılışa ilişkin fiillerinde ve teklifî / yükümlülüğe dair hükümlerinde hikmetini gösterdi ve irade etti. Hâsılı Allah’ın fiilleri hikmeti ile bağlıdır ve fiiller bir sebebe dayanır. Bu, Allah’ın abesle meşgul olmamasının gereğidir. Allah yaptıklarından sorumlu değildir.
Ezelde Ma’duma Hitap:
Eşariliğe göre ma’duma ezelde ilahî hitap taalluk eder. Buna göre Allah ezelde Mütekellim’dir. Maturidîliğe göre ise Allah ezelde Mütekellim değildir. Çünkü ma’duma ezelde ilahi hitap taalluk etmez.
Nübüvvet İçin Cinsiyet:
Eş’arilere göre nübüvvet / peygamberlik için erkeklik şart değildir, kadınlar da peygamber / nebi olabilirler. Nitekim Meryem, Asiye, Sare, Hacer, Havva ve Hazreti Musa’nın annesi nebidirler. Maturidîlere göre ise nübüvvetin şartlarından birisi erkek olmaktır. Kadınlar nebi olamazlar.
İbadetin İfası:
Eş’ariler müslüman olmayanların da ibadetle yükümlü olduğu görüşündedirler. Onlara göre gayri müslimler bu nedenle de ceza görürler. Maturidîler ise, Müslüman olmayanların ibadeti ifa ile yükümlü almadıkları görüşündedirler. Onlar küfürden / kâfirliklerinden dolayı ceza görürler fakat ibadeti ifa etmedikleri için cezaya çarptırılmazlar.
Dinden Dönme / İrtidat:
Eş’arilerce mürted yeniden imana dönerse amelleri de avdet eder. Maturidîlere göre ise mürted imana dönse de amelleri avdet etmez. Yani Eş’ari anlayışta bir kimse dinden dönüp tekrar imana geldiğinde önceki ibadetleri de geçerlidir. Oysa Maturidiler bunu kabul etmezler. Kişi imana dönse bile ibadetleri dönmez.
Korku ve Umutsuzlukla Yapılan Tevbe / Tevbe-i ye’s:
Eş’arilerce tevbe-i ye’s makbül değildir. Maturidîlere göre ise makbuldür.
Kur’ân:
Eş’arilere göre Kur’ân’ın bazı âyetleri değer bakımından bazılarından büyüktür.
Matüridîlere göre ise büyük olamaz.” (3)
Ortodoks / egemen İslam’ın bir diğer kolu olan Şiilikteki ( Caferilik ) iman ilkelerini de ele almak yerinde olacaktır.
Şii dünyasının en büyük kolu olan İmamiyye ( Caferilik )‘ye göre inanç ilkeleri (usul – u din) şu şekildedir:
- Tevhid: Allah’ın birliği ilkesidir. Allah zatı, sıfatları, fiilleri ve ibadet yönünden de birlenmiştir.
İmamiyye, Allah’ın sıfatları konusunda Sünnilikten üç noktada ayrılır. Şiiliğe ( İmamiyye ) göre Tanrı'nın sıfatları Zatının aynıdır. Sünniliğe göre ise Zatının ne aynı ne de gayrıdır; onlar Tanrı'nın kendisini nitelendirdiği sıfatlardır.
Şiiliğe göre Kur'an mahlûktur.(4) Sünnilik ise Kur'an'ın Tanrı'nın sözü / kelamı olduğunu; Tanrı'nın "kelam sıfatı " nın ise onun ( Tanrı'nın ) kıdemiyle kadim olduğunu ileri sürer. Başka bir deyişle Sünniliğe göre Tanrı'nın ezeli kelam sıfatı vardır; Şiiliğe göre ise Tanrı'nın böyle sıfatı yoktur. Yani Sünnilikte Tanrı, "kadimden beri Konuşan bir Tanrı" iken Şiilikte ise konuşmayan ve kutsal kitapları söyleyen değil yaratan bir Tanrıdır. Daha açık söylemek gerekirse Şiilikte Tanrı'nın kelamı / sözü kadim olmayıp sonradan yaratılan izafi / göreli bir kelamdır.
Yine Şiiliğe göre Tanrı ahirette inananlarca kesinlikle görülmeyecektir. Cennet halkına görüleceğini söyleyen kâfirdir. Oysa Sünniliğe göre Tanrı ahirette inananlarca görülecektir. (5)
- Nübüvvet: Allah’ın seçtiği kullarını Cebrail aracılığıyla ve vahiy yoluyla peygamber olarak görevlendirmesidir.
- İmamet: Allah’ın emri üzerine Hazreti Muahmmed’in tayin ettiği imamların imamlığına inanmak. İmamiyye’ye göre Allah’ın emri üzerine peygamber tarafından tayin edilen imamların sayısı 12’dir. Birincisi Hazreti Ali’dir. Bir kimsenin mümin olabilmesi için 12 imamlara inanması şarttır.
- Mead: Ölümden sonra diriliş ve ahiret inancıdır.
- Adalet: Allah’ın adil, kulun da iradesinde ve eylemlerinde özgür olmasıdır. Allah kullarını fiillerinde cebretmez. Cebr ve tefvizi ( havale ) savunmak Allah’ın adil oluşuyla bağdaşmaz. (6)
Kişinin kâfirliği konusunda en sert ve katı tutumun Haricilikte bulunduğunu da belirtelim. Haricilik, Hazreti Ali, Halife Osman, tahkime katılan hakemler; Amr b. El – As ile Ebu Musa El – Eş’ari’yi, Cemel Savaşına katılan Ayşe ile Talha ve Zubeyr’i ve hakemlerin hükmüne rıza gösteren herkesi kâfir görmektedir. (7)
Bununla birlikte ilkesel anlamda Hariciliğin katılığının en bariz örneği, büyük günah işleyenlerin kâfir görülmesi ilkesidir. İnanç ilkelerinden de öte bir kural olarak böylesi bir ilkenin mevcudiyeti, İslamî akımların küfür konusundaki çelişik, tutarsız ve karmaşık durumunun en net göstergelerinden biri olarak kaydedilmelidir.
İslami akımların iman ve küfür konusundaki tutarsız, çelişik ve karmaşık durumunu örneklemek hususunda yüzlerce veriye başvurmak mümkündür. Ancak biz bu konuda çok ciddi etkileri bulunan Mutezile mezhebinin görüşlerine de yer vererek meseleyi noktalamak arzusundayız.
Mutezile mezhebi beş ilke etrafında teşekkül etmiştir.
- Tevhid ilkesi: Bu ilkeye göre Mutezile mezhebi Allah için sıfat kabul edilemeyeceğini ileri sürdü. Zira bu mezhebe göre Allah için sıfat kabul etmek birçok başlangıcı olmayan varlık kabul etmek demektir. Bu anlayışın doğal bir sonucu olarak da Mutezile, Kur’an’ın yaratılmış olduğunu savunmuştur. Yine Tevhid ilkesi konusundaki yorumlarının gereği olarak Mutezile bilginleri, Allah’ın ahirette görülemeyeceğini ileri sürmüştür. Allah’ın görüleceğini söylemenin tevhide aykırı olduğunu, dolayısıyla kişiyi küfre götüreceğini iddia etmiştir. Mutezile’ye göre Allah’ın görüleceğini söylemek onu cisimleştirme anlamına gelmektedir ki bu da küfürdür.
- Adl: Allah adildir. Mutezile’ye göre Allah’ın, kullarının hiçbir fiiline dahli yoktur. Kul tüm fiillerinde özgürdür. Allah kendi dahli bulunan işlerden dolayı kulunu yargılayamaz. Zira bu, onun adil oluşuna aykırıdır.
Mutezile bu yorumuyla Sünnilikteki kader inancını reddetmiş olmaktadır. Sünniliğe göre de bir iman ilkesini reddettiği için Mutezile akımı küfr içindedir. Mutezile ise kaderi kabul ettiğinden dolayı Sünniliği küfr içinde görmektedir.
3. El- Va’d ve’l – Vaid: Mutezile kâmil imandan çıkmış, fakat tamamen küfre sapmamış kimselerin yani fâsıkların cezalandırılmasını ve mümin olup ibadet edenlerin ödüllendirilmesini Allah için zorunlu sayar. El-Va'd ve’l-Vaid dedikleri ilkenin özü budur. Bu da Allah'ın adil olup kullarına zulmetmeyeceği düşüncesine dayanıyor. Allah, insanlara, iyi şeylerin yapılmasını ve kötü şeylerin terk edilmesini Kur'an'da emretmiştir. Bu hususta birçok ayet vardır. Bu ayetlerin hükümlerinin infaz edilmeyeceğini kabullenmek, Allah hakkında, bir nevi iftira etmek demektir. Allah insanlara emir ve nehiyleri ayırsınlar diye, bir lütuf olarak, akıl vermiştir. İnsanın sevap ve cezaya duçar olma zorunluluğu eylemlerinde içkindir.
Mutezile'ye göre şefaat, kul hakkı konusundaki günâhlarda hiç bir etki icra etmez. Ancak ibadetlerde gösterilen gevşeklikler gibi hakkullaha / Tanrı hakkına taallûk eden günahları hafifletmekte etkili olabilir. Mutezile, Kur'an’daki şefaati nefyeden ayetleri olduğu gibi kabul eder. Şefaati emreden ayeteri ise görüşlerine uygun olarak yorumlar.
4- El-Emr bi'l-Ma'ruf ve'n-Nehy ani'l - Münker: Bu, iyi ve doğru şeyleri buyurmak, kötü ve çirkin şeyleri ise engellemek ilkesidir. Emir, bir emredicinin yani üstle bulunanın kendinden aşağı derecede olana bir şeyin yapılmasına ilişkin hitabıdır. Nehy ise, üstün durumda olanın, aşağı konumda olan bir kimseden bir şeyi yapmamasını istemesidir. Ma'ruf kelimesine gelince; yapılması gereken iyi bir iş veya eylemdir.
Bu beşinci ilke aşağı yukarı bütün İslam akımlarınca zorunlu görülmektedir. Ancak Sünnilikle Mutezile arasındaki fark şudur:
Genel manada Sünnilik, iyi ve kötü şeylerin şer'an öğretilmiş ve açıklanmış olmasının gerektiğine inanır. Mutezile ise El-Emr bi'l-Ma'ruf ve'n-Nehy ani'l -Münker'in akıl yolu ile vacip / zorunlu olduğunu iddia eder.
5- El-Menzile beyn el-Menzileteyn (îki menzile arasında orta bir menzile veya makam): Bu ilke Mutezile’nin en dikkat çekici ilkelerindendir. Bu ilkeye göre büyük günah işleyenler ne kâfir, ne de mümindir. Onlar kâfirle mümin arasında manevi bir dereceye sahiptirler. Başka bir deyişle onlar fâsıktırlar. Allah, onların günahlarını bağışlamaz. Tövbe etmeden ölürlerse cehenneme giderler. Ölmeden önce tövbe ederlerse mümin sayılırlar.
Görüleceği üzere İslam mezheplerinin neredeyse tümü kendinden olmayan tüm akımları bir şekilde küfr içinde görmektedir. İslam tarihinde bu sebeple yapılan yüzlerce savaş ve işlenen yüz binlerce cinayet vardır.
İslam akımları içinde en özgün ve en farklı akım Alevilik akımıdır. Bu nedenle İslam akımları birbirlerini tekfir etme konusunda gösterdikleri ödünsüz tutum ve keskin kararlılıktan çok daha fazlasını Alevileri tekfir konusunda göstermişlerdir. Özellikle Osmanlı şeyhülislamlarının Aleviler / Kızılbaşlar hakkında verdikleri fetvalar ve ilan ettikleri tekfir sebepleri son derece ürkütücüdür. Bu nedenle, küfr ve kâfirlik kavramı üzerinde yürütülen siyasî ve teolojik tartışmaların İslam tarihindeki etkilerini sürekli hatırda tutarak güncel dini tartışmalarda daha sağduyulu bir yol izlemek ve kâfir görülenin kâfirliğine saygının da gerekli olduğunu aksi halde sonu gelmez ve bitmez tükenmez kanlı mücadelelerin insan olma vasfımızı zamanla yok edeceğini idrak etmek lâzımdır.
Hakikat o ki, müminlere göre, gerçek kâfirin kim olduğunu yalnızca Allah bilebilir. Her din ve mezhep ve hatta her dinsel akım kendisi dışındakileri tekfir etmeyi (İslam dışı saymayı) kendi meşruiyeti için bir gereklilik olarak görmüştür. Zaman zaman bu gerekliliğin üzeri örtülse de örtünün altındaki nesnenin mevcudiyeti doğal olarak inkâr edilemezdir.
İslam tarihine baktığımızda görüyoruz ki kâfirlikle suçlanmayan neredeyse hiç kimse yoktur.
İslam tarihinde kâfirlik yahut dinsizlikle suçlanan ilk kişi bizzat İslam’ın peygamberi olan Hazreti Muhammed’dir. Ne var ki onu şirk dininin temsilcileri bu şekilde suçlamışlardır.
Ebu Cehil, Ebu Leheb, Ebu Süfyan’ın gözünde Hazreti Muhammed şirk dinini reddedip tevhid dini olan İslam’ı tebliğ ettiği için dinsiz ve kâfir görülmüştür. Hatta kaynaklar, Bedir Savaşı öncesi Ebu Cehil’in Hazreti Muhammed ve Müslümanlara yönelik olarak mealen şöyle dua ettiğini aktarıyor:
“Ey Allah’ım, bizimle akrabalık ilişkisini kesen, bize bilmediğimiz (senin dinine aykırı) şeyler getiren bu dinsizleri (kâfirleri), bu mal mülk düşmanlarını helak eyle!” (8)
İslam tarihinde kâfirlikle suçlananlar diye bir liste oluştursak ikinci sıraya kesinlikle Hazreti Ali konulur. Hazreti Muhammed’den sonra İslam’ın en önemli kişisi olan Hazreti Ali, Hariciler ve Muaviye taraftarlarınca kâfirlikle suçlanmıştır.
Büyük İslam bilgini İmamı Azam Ebu Hanife de kâfirlikle suçlanmıştır. Hatta Ebu Hanife deccal diye de suçlanmıştır. Ona yönelik suçlamalar arasında din tahripçisi, mülhidlik, zındıklık, fasıklık gibi ithamlar da vardır. Hatta muhaddis Buhari tarafından bile Ebu Hanife’ye bu sıfatlardan bazıları yüklenmiştir. Bu konuda daha ayrıntılı bilgi için merhum Yaşar Nuri Öztürk’ün “İmamı Azam Ebu Hanife” adlı kitabına bakılabilir.
Şafii mezhebinin kurucusu İmam Şafii, İmam Malik’in öğrencileri tarafından tekfir edilip / kafir ilan edilip dövülerek öldürülmüştür.
Öte yandan fukahanın ( İslam fıkıh bilginleri) ekserisi tarafından İslam sufilerinin çoğunun tekfir edildiğini de ilave edelim.
Hallac-ı Mansur, Seyyid Nesimî, Şeyh Bedrettin ve daha niceleri…
Osmanlı Şeyhulislamlarından Ebussuud tarafından Yunus Emre’nin de tekfir edildiğini, hatta onun, Yunus’un şiirlerini okuyanların da kâfir olacağı şeklinde fetva verdiğini anımsatalım.
Tekfir konusundaki en ünlü tarihsel olaylardan biri de Gazalî’nin İslam filozoflarını tekfiri hadisesidir. Gazalî’nin “Tehafüt’ül- Felasife” / “Filozofların Tutarsızlığı” adlı kitabı bu konudaki en ilginç çalışmalardan biridir.
Tarihte haksız yere tekfire uğrayan kişileri yazmaya ve saymaya kalksak, bu konuda hacimli bir kitap yazacak denli veriye sahip olabiliriz.
Lakin biz son olarak öteden beri gerici, dinci çevrelerin hedefe oturttuğu, tekfir ettiği hatta tekfirden de öte doğrudan doğruya DECCAL diye nitelediği büyük Atatürk hakkında da, bu konu bağlamında birkaç kelam edelim.
Türkiye’deki cemaat ve tarikatlarla gerici çevrelerin tümü görüş birliği içinde Gazi Mustafa Kemal Atatürk’e, kâfir, din düşmanı, zındık, deccal gibi nitelemelerde bulunurlar. Bunu çoğunlukla kapalı devre toplantılarda yaparlar. Ancak zaman zaman, imaen de olsa bir kısım dinci gerici yayınlarda da benzer ithamlara rast gelmek olasıdır. Söz gelimi, Said-i Nursi’nin kimi risalelerinde kıyamet alametleri bahsi işlenirken deccal meselesi bağlamında büyük Atatürk çeşitli tariflerle itham edilir.
Gerçek şu ki büyük Atatürk hakkındaki bu sapkın inanışların ve suçlamaların hiçbir değeri, önemi ve gerçekliği yoktur. Hatta bunu söylemek, yazmak bile aslında zaittir.
Biz bu türden iddialara karşı Pakistan’ın kurucusu ve milli kahramanı olan Muhammed Ali Cinnah’ın, Atatürk’ün ölümü üzerine söylediği şu sözleriyle yanıt vermiş olalım:
“Mustafa Kemal Atatürk, modern İslam dünyasındaki en büyük Müslümandı ve ben eminim ki bütün Müslüman dünyası onun ölümünü derinden hissedecektir.”
Gerçeği bir kez daha ifade edelim ki, küfür kavramı tam anlamıyla görelidir. Tüm boyutları bağlamında herkesçe üzerinde uzlaşı sağlanmış bir küfür kavramı / kâfirlik mefhumundan bahsetmek son derece zordur.
O halde herkesin inancı kendine diyerek bir Kur’an ayetiyle konuyu sonlandıralım:
“Leküm diynüküm veliye diyn..” (9)
“Sizin dininiz / inancınız size, benim dinim / inancım bana…”
İlahiyatçı-Yazar Cemil Kılıç
https://twitter.com/m_cemilkilic
Dipnotlar:
- Kur’an – ı Kerim, Zafer Bölümü 29. Söz / Fetih Suresi 29. Ayet.
- Yaşar Nuri Öztürk, Kur’an’ın Temel Kavramları, Yeni Boyut Yayınları, s. 348 – 349.
- Bu konuda daha ayrıntılı bilgi için; Dr. Halil TAŞPINAR, Mâtüridiyye ile Eş’arîyye Mezhepleri Arasında İhtilaf mı? Suni Dalgalanma mı? Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt X/1, s. 213-250, Haziran 2006)
- TDV, İslam Ansiklopedisi, Halk’ul- Kur’an Maddesi.
- Ethem Ruhi Fığlalı, Mezhepler ve Tarikatlar Ansiklopedisi, Tercüman Yayınları, 1987, s. 106.
- Ethem Ruhi Fığlalı, age, s. 87.
- Ethem Ruhi Fığlalı, age, s. 151 – 152.
- Bedreddin Çetiner, Fatiha’dan Nas’a Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları, 2013, C.I, s. 414-415.
- Kur’an- ı Kerim, İnkârcılar Bölümü, 6. Söz. / Kafirun Suresi, 6. ayet.
